του Νίκου Χιωτάκη
Η κυκλική οικονομία ως έννοια
Σήμερα πολύτιμα δομικά υλικά διαρρέουν από τη τροφική αλυσίδα και τις οικονομίες μας.
Σήμερα η ζήτηση και ο ανταγωνισμός για πεπερασμένους και ανεπαρκείς φυσικούς πόρους συνεχίσει να αυξάνεται όπως και η περιβαλλοντική υποβάθμιση.
Σήμερα η καλύτερη αξιοποίηση των φυσικών πόρων από οικονομική και περιβαλλοντική άποψη είναι από τις βασικές στρατηγικές της Ευρώπη.
Μετά τη βιομηχανική επανάσταση, οι οικονομίες μας διαμόρφωσαν ένα αναπτυξιακό μοντέλο του τύπου «εξαγωγή-κατασκευή-κατανάλωση και διάθεση» –ένα γραμμικό δηλαδή μοντέλο που βασίζεται στην παραδοχή ότι οι φυσικοί πόροι είναι άφθονοι και διαθέσιμοι και η διάθεση των αποβλήτων τους είναι φθηνή.
Γίνεται όλο και περισσότερο κατανοητό ότι αυτό όχι μόνο είναι λάθος αλλά απειλεί και την ανταγωνιστικότητα της Ευρώπης.
Η μετάβαση σε μια πιο κυκλική οικονομία είναι πλέον απαραίτητη για την αποδοτική χρήσης των φυσικών πόρων και την ανάπτυξη των Ευρωπαικών χωρών.
Τα συστήματα κυκλικής οικονομίας διατηρούν την προστιθέμενη αξία των προϊόντων για όσο το δυνατόν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και εξαλείφουν τα απόβλητα.
Διατηρούν τους πόρους εντός της οικονομίας όταν ένα προϊόν έχει φθάσει στο τέλος του κύκλου ζωής του, ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν παραγωγικά κατ' επανάληψη και να δημιουργήσουν περαιτέρω αξία.
Διαχείρηση απορριμμάτων
Η κυκλική οικονομία επιβάλει την αλλαγή πολιτικής στη διαχείρηση των αστικών-οικιακών απορριμμάτων.
Η ευρωπαϊκή πολιτική διαχείρισης στερεών αποβλήτων δίνει προτεραιότητα στην πρόληψη, ακολουθούμενη από την επαναχρησιμοποίηση, την ανακύκλωση, άλλες μορφές ανάκτησης (π.χ. ενέργειας) και την ασφαλή διάθεση (ταφή) να αποτελεί την έσχατη λύση ανάγκης.
Η πλέον πρόσφατη πρωτοβουλία σε επίπεδο ΕΕ αφορούσε την ανακοίνωση της Κομισιόν με τίτλο «Προς μια κυκλική οικονομία: πρόγραμμα μηδενικών αποβλήτων για την Ευρώπη». Στα πλαίσια αυτής της ανακοίνωσης δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο ρόλο της διαχείρισης των στερεών αποβλήτων στα πλαίσια της κυκλικής οικονομίας και έχει εξαιρετικά φιλόδοξους στόχους για την ανακύκλωση.
Πιο συγκεκριμένα, η Ευρωπαική Επιτροπή προτείνει τα εξής:
- ενίσχυση της επαναχρησιμοποίησης και ανακύκλωσης των αστικών αποβλήτων τουλάχιστον στο 70 % έως το 2030·
- αύξηση του ποσοστού ανακύκλωσης των αποβλήτων συσκευασίας σε 80% έως το 2030, με ενδιάμεσους στόχους 60% έως το 2020 και 70% έως το 2025, συμπεριλαμβανομένων στόχων για συγκεκριμένα υλικά·
- απαγόρευση της υγειονομικής ταφής ανακυκλώσιμων πλαστικών, μετάλλων, γυαλιού, χαρτιού και χαρτονιού και των βιοαποδομήσιμων αποβλήτων έως το 2025, ενώ παράλληλα τα κράτη μέλη θα πρέπει να προσπαθήσουν να εξαλείψουν σχεδόν ολοκληρωτικά την υγειονομική ταφή μέχρι το 2030.
ένα ορισμένο ποσοστό των «υπολειμματικών» αποβλήτων είναι μη ανακτήσιμο και άρα ενδέχεται να απορρίπτεται σε χώρους υγειονομικής ταφής, δεδομένου ότι δεν υπάρχει διαθέσιμη επί του παρόντος καμία εναλλακτική επιλογή επεξεργασίας. Αυτό θα περιοριστεί σε 5% κατ’ ανώτατο όριο.
Η μετάβαση προς μια περισσότερο κυκλική οικονομία συνεπάγεται μεγάλες ευκαιρίες για την Ευρώπη και τους πολίτες της. Ο εκσυγχρονισμός και η μεταρρύθμιση της ευρωπαϊκής οικονομίας αποτελούν σημαντικό μέρος των προσπαθειών μας, ώστε να υπάρξει μετάβαση προς περισσότερο βιώσιμες λύσεις. Υπάρχουν σοβαρά στοιχεία που δείχνουν ότι, χάρη στην κυκλική οικονομία, οι εταιρείες μπορούν να έχουν σημαντικά κέρδη και να γίνουν πιο ανταγωνιστικές. Θα υπάρξει εξοικονόμηση στον τομέα της ενέργειας και περιβαλλοντικά οφέλη. Θα δημιουργηθούν τοπικά θέσεις εργασίας και ευκαιρίες για κοινωνική ενσωμάτωση. Η κυκλική οικονομία συνδέεται στενά με βασικές προτεραιότητες της ΕΕ, όπως η ανάπτυξη και η δημιουργία θέσεων εργασίας, οι επενδύσεις, η κοινωνική ατζέντα και η βιομηχανική καινοτομία.
Στα ευρύτερα οφέλη της κυκλικής οικονομίας συγκαταλέγονται, μεταξύ άλλων, η μείωση της κατανάλωσης ενέργειας και των επιπέδων εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Κατ’ επέκταση, η κυκλική οικονομία έχει ισχυρές συνέργειες με τους στόχους της ΕΕ για το κλίμα και την ενέργεια και με την πρόσφατα εγκριθείσα δέσμη προτάσεων της Επιτροπής για «Καθαρή ενέργεια για όλους τους Ευρωπαίους». Επίσης, είναι νευραλγική η σημασία της για τη στήριξη των δεσμεύσεων της ΕΕ σχετικά με την αειφορία, όπως αυτές σκιαγραφούνται στην ανακοίνωση της Επιτροπής με θέμα «Επόμενα βήματα για ένα βιώσιμο ευρωπαϊκό μέλλον» και, ειδικότερα, για την επίτευξη του στόχου 12 της αειφόρου ανάπτυξης για την υπεύθυνη κατανάλωση και παραγωγή.
Συνεπώς, η αποτελεσματική υλοποίηση του σχεδίου δράσης της ΕΕ για την κυκλική οικονομία αποτελεί σαφή προτεραιότητα για τη Κομισιόν.
Οικολογικός σχεδιασμός (Νοέμβριος 2016)
Η δυνατότητα επισκευής ή ανακύκλωσης ενός προϊόντος όπως και η δυνατότητα επαναχρησιμοποίησης των συστατικών του στοιχείων και των υλικών του εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον αρχικό σχεδιασμό του προϊόντος. Ύστερα από πολιτικές συζητήσεις για τον οικολογικό σχεδιασμό τον Απρίλιο και τον Οκτώβριο του 2016, η Επιτροπή επιβεβαίωσε τη σημασία του έξυπνου σχεδιασμού των προϊόντων και αποφάσισε να εστιάσει τις προσπάθειές της στις ομάδες προϊόντων με το μεγαλύτερο δυναμικό εξοικονόμησης ενέργειας και πόρων και να ενισχύσει περαιτέρω τα επιχειρήματά της για κανονιστικές ενέργειες. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την έγκριση, στις 30 Νοεμβρίου 2016, του προγράμματος εργασιών για τον οικολογικό σχεδιασμό, ως μέρος της δέσμης πρωτοβουλιών «Καθαρή ενέργεια για όλους τους Ευρωπαίους» . Το νέο πρόγραμμα εργασιών θα μας βοηθήσει να επιτύχουμε τους στόχους της ΕΕ για την ενέργεια και το κλίμα στο πλαίσιο της συμφωνίας του Παρισιού, αφού θα συντελέσει σε εξοικονόμηση ενέργειας συγκρίσιμη με την ετήσια κατανάλωση πρωτογενούς ενέργειας της Σουηδίας έως το 2030, θα δημιουργήσει θέσεις εργασίας και θα δώσει ώθηση στην καινοτομία.
Ο οικολογικός σχεδιασμός μπορεί επίσης να συμβάλει σημαντικά στη δημιουργία μιας πιο κυκλικής οικονομίας. Ενώ τα μέτρα για τον οικολογικό σχεδιασμό έχουν μέχρι τώρα εστιαστεί κυρίως στην ενεργειακή απόδοση, στο συγκεκριμένο πρόγραμμα εργασιών, η Επιτροπή ανέλαβε να διερευνήσει συστηματικότερα τη δυνατότητα να καθοριστούν απαιτήσεις για τα προϊόντα που θα είναι σχετικές με την κυκλική οικονομία, όπως ανθεκτικότητα, επισκευασιμότητα, αναβαθμισιμότητα, ικανότητα αποσυναρμολόγησης, πληροφορίες και διευκόλυνση επαναχρησιμοποίησης και ανακύκλωσης. Αυτό θα γίνεται τόσο για νέες ομάδες προϊόντων όσο και για επανεξετάσεις μέτρων για συγκεκριμένα προϊόντα και θα αποφέρει οφέλη σε όλη την αξιακή αλυσίδα.
Η ευθύνη των Δήμων
Ο ρόλος των δήμων στα πλαίσια της κυκλικής οικονομίας είναι ιδιαίτερα σημαντικός.
Αν οι δήμοι δεν ενσωματώσουν τις αρχές της κυκλικής οικονομίας στα τοπικά σχέδια ανάπτυξης, (ναί, οφείλουν στην Ευρώπη οι Δήμοι να κάνουν τοπικά σχέδια ανάπτυξης για τις πόλεις τους) η κυκλική οικονομία θα παραμείνει κενό γράμμα, χωρίς πραγματική διείσδυση στις τοπικές κοινωνίες και τις αγορές.
Ομως η ενσωμάτωση των αρχων της κυκλικής οικονομίας πολλές φορές απαιτεί υπερβάσεις των γεωγραφικών ορίων του δήμου ή και της περιφέρειας για να έχει τα επιθυμητά αποτελέσματα.
Ευθύνη του κάθε Δήμου της Ευρώπης είναι να χαράξει τη δική του γραμμή παρεμβάσεων και αλληλεπιδράσεων σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο.
Τρία είναι τα βασικά στοιχεία στα οποία πρέπει να δοθεί βάρος.
Πρώτον, η ενσωμάτωση των αρχών της κυκλικής οικονομίας στη διαχείριση των στερεών αποβλήτων, με ιδιαίτερη έμφαση στην επαναχρησιμοποίηση και την ανακύκλωση στο στρατηγικό σχεδιασμό του κάθε δήμου, πχ διαχωρισμός στη πηγή των οικιακών απορριμμάτων
Δεύτερον, η προώθηση της κυκλικής οικονομίας στις τοπικές αγορές και επιχειρήσεις, η ενίσχυση της επιχειρηματικότητας που συνδέεται με την κυκλική οικονομία και η διαμόρφωση τοπικών κύκλων για όσα υλικά είναι αυτό εφικτό, πχ χρήση επαναχρησιμοποιούμενης τσάντας αντί πλαστικής σακκούλας.
Τρίτον, η διαμόρφωση πολιτικών δημοσίων προμηθειών που να συνδέονται άμεσα με την κυκλική οικονομία και να ενσωματώνουν τα ευεργετήματα της στις προμήθειες του δημοσίου, με κατάλληλες τιμολογιακές πολιτικές, πχ χρήση φυσικού αερίου αντί πετρελαίου θέρμανσης.
Για την επίτευξη των στόχων της κυκλικής οικονομίας, οι παρεμβάσεις εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, μπορούν να περιλαμβάνουν:
- επιμήκυνση της ωφέλιμης διάρκειας ζωής των προϊόντων (ανθεκτικότητα)
- μείωση της χρήσης ενέργειας και υλικών στις φάσεις παραγωγής και χρήσης (αποδοτικότητα)
- μείωση της χρήσης υλικών που είναι επικίνδυνα ή των οποίων η ανακύκλωση είναι δύσκολη σε προϊόντα και διεργασίες παραγωγής (υποκατάσταση)
- δημιουργία αγορών για τις δευτερογενείς πρώτες ύλες (ανακυκλώσιμα υλικά).
- σχεδιασμό προϊόντων των οποίων είναι ευκολότερη η συντήρηση, η επισκευή, η αναβάθμιση, η ανακατασκευή ή η ανακύκλωση (οικολογικός σχεδιασμός)
- ανάπτυξη των σχετικών απαραίτητων υπηρεσιών για τους καταναλωτές (υπηρεσίες συντήρησης / επισκευής κ.λπ.)
- παροχή κινήτρων και υποστήριξη για τη μείωση των αποβλήτων και για τον υψηλής ποιότητας διαχωρισμό τους από τους καταναλωτές
- παροχή κινήτρων για συστήματα διαχωρισμού και συλλογής που ελαχιστοποιούν το κόστος της ανακύκλωσης και της επαναχρησιμοποίησης
- διευκόλυνση της ομαδοποίησης δραστηριοτήτων, ώστε τα υποπροϊόντα να μη μετατρέπονται σε απόβλητα (βιομηχανική συμβίωση)
- ενθάρρυνση της ευρύτερης και καλύτερης επιλογής προϊόντων από τους καταναλωτές μέσω υπηρεσιών μίσθωσης, δανεισμού ή κοινής χρήσης υπηρεσιών ως εναλλακτικής λύσης αντί της κατοχής προϊόντων, παράλληλα με τη διαφύλαξη των συμφερόντων των καταναλωτών.
Ο συγκεκριμένος τρόπος που τα παραπάνω θα ενσωματώνονται στις τοπικές πολιτικές και πρακτικές απαιτεί προσεκτικό σχεδιασμό, κοινωνική διαβούλευση και αποτελεσματική ηγεσία για την υλοποίησή τους.
Απαραίτητο στοιχείο, σε κάθε τέτοια προσπάθεια είναι η ολοκληρωμένη επικοινωνιακή στήριξη και η βήμα-βήμα προσαρμογή στο νέο μοντέλλο, εφόσον η κυκλική οικονομία απαιτεί χρόνο και κοινωνική στήριξη για να κυριαρχήσει.
Η κυκλική οικονομία θα μας απασχολεί μόνιμα τα επόμενα χρόνια, ως η μεγαλύτερη ευρωπαϊκή οικονομική, πολιτική και κοινωνική πρόκληση, που σχετίζεται άμεσα με τη βιωσιμότητα της ΕΕ, της χώρας μας και των τοπικών κοινωνιών.
Ένα πρώτο βήμα προσαρμογής είναι η εκπόνηση τοπικών σχεδίων διαχείρισης στερεών αποβλήτων, που θα συνδυάζουν την κυκλικότητα με την καταπολέμηση της φτώχειας και της ανεργίας.
Χρειαζόμαστε σχέδια που θα θέτουν στο κέντρο τους, με πρακτικό τρόπο, τις δραστηριότητες επαναχρησιμοποίησης, που θα δημιουργούν θέσεις εργασίας, επισκευαστικά κέντρα, διαχωρισμό υλικών στην πηγή, δίκτυα πράσινων σημείων και καθημερινές πρακτικές που θα αλλάζουν το κυρίαρχο καταναλωτικό μοντέλο.
Και όλα αυτά, όχι για να απαλλάξουμε την κυβέρνηση ή τους φορείς διαχείρισης από τις ευθύνες τους σχετικά με την ανάπτυξη των απαραίτητων υποδομών και την υλοποίηση των σχετικών έργων, αλλά για να τους θέσουμε προ των πραγματικών ευθυνών τους, έχοντας υλοποιήσει στο ακέραιο το καθήκον της αυτοδιοίκησης, που και σε αυτή την κατεύθυνση μπορεί να αποδειχθεί πρωτοπόρα στην προσαρμογή στις νέες συνθήκες και τη διαμόρφωση ευνοικών δεδομένων για το σύνολο της κοινωνίας και της χώρας.
--------------------------------------
Πηγές: http://cor.europa.eu/el/
* Ο Νίκος Χιωτάκης είναι Δημοτικός Σύμβουλος Κηφισιάς,
μέλος του ΔΣ της Κεντρικής Ενωσης Δήμων Ελλάδος,
πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος της ΠΕΤΑ ΑΕ,
μέλος της Ευρωπαικής Επιτροπής των Περιφερειών.